حدیث منزلت| ۱

یکی از فضائل حضرت ‌امیرالمؤمنین(ع)، حدیث منزلت است و این حدیث ضمن اینکه یکی از فضیلت‌های سنگین آن حضرت ‌به شمار می‌رود، دلیلی است روشن و قاطع، بر رهبری و پیشوائی آن حضرت ‌و اینکه آن بزرگوار جانشین رسول خدا(ص) هستند و می‌بایست بعد از پیامبر، رهبری و پیشوائی امت را به عهده گیرند.

بحث درباره حدیث «منزلت» از نظر سند و دلالت و اشکالات و ایرادهائی که از سوی برخی از اشکال‌تراش‌ها به آن وارد شده و پاسخ‌هایی که از سوی بزرگان ما به آنها داده شده بسیار سنگین و از جهتی فنی و علمی است به گونه‌ای که به هیچ وجه در خور این مجموعه مختصر نیست و ما به مقداری که دوستان اهل‌بیت آشنائی اجمالی با این حدیث داشته باشند مطالبی را از کتاب‌های معتبر و مقالات بزرگان نقل می‌کنیم و تحقیق بیشتر را به علاقمندان، آدرس می‌دهیم گرچه تمام محدثین از شیعه و جمع زیادی از دانشمندان اهل سنت، این حدیث را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند ولی کسی که بیش از همه درباره آن کنکاش فرموده و تمام زوایای مطلب را توجه نموده و به همه اشکالات و ایرادها احاطه داشته و تمام آنها را پاسخ فرموده و به طور خلاصه یک تحقیق جامع و کامل در این زمینه نموده، مرحوم میرحامد حسین هندی در کتاب «عبقات الانوار» است که اخیراً این کتاب به دست یکی از علمای توانمند حوزه علمیه قم، حضرت آیت الله میلانی نوه مرجع فقید مرحوم آیت الله العظمی سید هادی میلانی رضوان الله علیه خلاصه شده و به نام «نفحات الازهار» در اختیار علاقمندان به تحقیق در معارف اهل‌بیت(ع) مخصوصاً فضائل حضرت ‌امیرالمؤمنین(ع) قرار گرفته است.
 
متن حدیث
از میان ده‌ها محدث و مورخ و مفسّر از دانشمندان اهل سنت که حدیث مزبور را نقل کرده‌اند، ما آنچه را که سیره نویس معروف (ابن هشام) در کتاب سیره نبوی آورده است از نظر خوانندگان عزیز می‌گذرانیم:
در جریان جنگ تبوک، وقتی رسول خدا(ص) مسلمانان را برای جنگ فرا خواندند جمعی از منافقان از جمله (عبدالله بن أبی) از شرکت در جنگ، سرباز زدند، و پیامبر(ص)، علی(ع) را (برای حفظ شهر و زنان و کودکان سربازان شرکت کننده‌ی در جنگ، و جلوگیری از خرابکاری منافقان) دستور دادند در مدینه بماند و برای اولین بار همراه پیامبر در جنگ شرکت نکند، منافقان (که برای ضربه زدن به اسلام و شخصیت‌های طراز اول مسلمین همیشه دنبال بهانه می‌گشتند) گفتند پیامبر(ص)، علی(ع) را همراه خود نبرد تا بدین وسیله او را بی‌ارزش ساخته و یا اینکه چون از او ناراحت است، همراهی علی(ع) برای پیامبر(ص) سنگین بود، وقتی گفته آنان به گوش حضرت ‌علی(ع) رسید، اسلحه خود را برداشته و به دنبال پیامبر(ص) که از شهر به سوی تبوک بیرون رفته بودند از مدینه خارج شد و در یکی از منازل بین راه به نام (جَرف) به پیامبر(ص) رسید و سخن منافقان را به عرض رسانید، پیامبر(ص) فرمودند: دروغ گفته‌اند (من تو را بدان ‌جهت که از عظمت و وزنت بکاهم یا از همراهی تو ناراحت باشم در مدینه نگماردم) من تو را در جای خود در شهر مدینه قرار دادم به جهت حوادثی که بعد از من و در غیاب من احتمالا رخ می‌داد، بنابراین برگرد و در جای من در خانواده من و خودت مستقر شو و سپس این جمله تاریخی سنگین را فرمودند: «اَ فَلا تَرضَى اَن یكُونَ مِنّی بِمَنزِلَةِ هَارُونَ مِن مُوسَى إلّا أنَّه لا نَبِیَّ بَعدِی» آیا تو خرسند نیستی که موقعیت و مقام تو در نزد من، جایگاه هارون برای موسی باشد با یک فرق، که بعد از من پیامبری نخواهد بود.

توضیح: هارون برادر حضرت‌ موسی(ع) است که وقتی حضرت ‌موسی برای مناجات، به کوه طور رفت طبق فرموده قرآن به برادرش فرمود: تو جانشین من باش...
به دنبال این فرمایش رسول خدا (ص)، حضرت ‌علی(ع) به مدینه برگشت و پیامبر (ص) هم به سفر خود ادامه دادند.[1]
 
راویان حدیث
از کسانی که در رابطه با حدیث مزبور یک کتاب مستقل نوشته ‌است، قاضی ابوالقاسم تنوخی از بزرگان اهل سنت است و نام کتابش را «ذكر الرِوَایاتِ مِنَ النَّبِی (ص) أنَّه قَالَ لِاَمِیرِالمُؤمِنینَ عَلِی بنِ اَبِیطَالِب، اَنتَ مِنِّی بِمَنزَلَةِ هَارُونَ مِن مُوسَی الّا اَنَّه لانَبِیَّ بَعدِی وَ بَیانُ طُرُقِهَا وَ اختِلاف وُجُوهِهَا» گزارد، آقای تنوخی، حدیث را از سی نفر از صحابه پیامبر و تابعین نقل کرده که در میان آنها نام حضرت ‌على(ع) و جابر بن عبدالله انصاری و عمر بن خطاب و عبدالله ابن عباس و معاویة ابن ابی سفیان و ام‌سلمه همسر رسول خدا و اسماء بنت عمیس و ... به چشم می‌خورد.[2]

نویسندگانی که از میان دانشمندان اهل سنت، حدیث مزبور را در کتاب‌های خود نوشته‌اند؛ هشتاد و هشت نفر هستند که دو نفر از آنها محمد بن اسماعیل بخاری نویسنده صحیح بخاری و همچنین مسلم بن حجاج نیشابوری نویسنده صحیح مسلم می‌باشند و اهل سنت، حدیثی که در این دو کتاب نوشته شده و این دو نفر نقل کرده باشند آن حدیث را صحیح و از هر جهت درست می‌دانند[3] و احمد بن حنبل پیشوای فرقه حنبلی‌ها و محمد بن عیسی ترمذی نویسنده صحیح ترمذی و نسائی نویسنده سنن نسائی و ابن ماجه قزوینی نویسنده سنن ابن ماجه و سیوطی و ... به چشم می‌خورند.
 
حدیث منزلت (متواتر) است
از نظر دانشمندان حدیث شناس، احادیثی که از معصومین(ع) رسیده است به دو قسمت متواتر و واحد تقسیم می‌شود حدیث واحد حدیثی است که یکی دو نفر از راویان آن را نقل کرده باشند ولی حدیث متواتر آن حدیثی است که جمع زیادی از راویان آن را نقل کرده‌اند و تعداد راوی به اندازه‌ای است که احتمال (تبانی) و اینکه با یکدیگر قرار گذاشته باشند که همه یک مطلب را از زبان پیامبر یا امام به دروغ نقل کنند وجود نداشته باشد.

برخی از دانشمندان اهل سنت می‌گویند اگر حدیثی را چهار نفر یا برخی دیگر می‌گویند اگر هشت نفر از راویان نقل کرده باشند آن حدیث متواتر است[4] و حدیث متواتر در نزد تمام دانشمندان لازم الاتباع است و می‌بایست بدان عمل شود. بدین‌ترتیب حدیث منزلت از نظر بسیاری از بزرگان اهل سنت، حدیثی است متواتر و تردیدی در صحت و درستی صدور آن از رسول خدا وجود ندارد.

موارد دیگری که این سخن از رسول خدا(ص) نقل شده است:
غیر از جریان جنگ تبوک و آنچه که در این مقطع تاریخی از حضرت‌ پیامبر(ص) حدیث مزبور ذکر شده، موارد دیگری نیز در تاریخ اسلام مشاهده می‌شود که آن حضرت‌ همین عبارت را با کمی تغییر در مورد حضرت ‌علی(ع) بیان فرموده‌اند و خوشبختانه عده زیادی از دانشمندان اهل سنت، این عبارت را در موارد دیگر از آن وجود مقدس نقل کرده‌اند که نام سی و هشت نفر از آنها را در کتاب «نفحات الأزهار» مشاهده می‌کنیم از جمله:
1. نوزده نفر از آنان، این بیان نورانی را در روزی که رسول خدا(ص) بین اصحاب خود، قانون (اخوت) و أصل برادری را ایجاد فرمودند، نقل کرده‌اند.

 ۲. هنگام ولادت حضرت‌ امام حسن(ع) و همچنین هنگام ولادت حضرت ‌امام حسین(ع)، جبرئیل بر پیامبر(ص) نازل شد و ضمن عرض تبریک از سوی پروردگار متعال، به مضمون حدیث (منزلت) از سوی خداوند اشاره نمود. تعداد پنج نفر از عالمان اهل سنت نیز حدیث مزبور را در آن زمان نقل کرده‌اند.

 ۳. خسرو روزی که قلعه خیبر به دست توانای حضرت ‌امیرالمومنین(ع) گشوده شد و با گشودن آن، اقامت طولانی سربازان اسلام پشت دیوار قلعه پایان یافت و بالاخره این نبرد تاریخی نیز همچون دیگر جنگهای صدر اسلام به دست آن حضرت‌به پیروزی اسلام و مسلمین ختم شد، پنج نفر دیگر از عالمان اهل سنت، حدیث مزبور را در آن روز از رسول خدا(ص) نقل کرده‌اند.

 ۴. روزی که به فرمان خداوند، درب منزل یاران رسول خدا(ص) که اطراف مسجد ساخته بودند و هر کدام راهی برای خود به مسجد احداث کرده بودند بسته شد و تنها درب منزل حضرت ‌امیرالمؤمنین(ص) را باز گذاشتند این حدیث را دو نفر از دانشمندان اهل سنت از حضرت‌پیامبر(ص) نقل کرده‌اند.

 ۵ . در حدیثی که عمربن خطاب از رسول خدا(ص) نقل کرده در ضمن بیانی که سبقت حضرت ‌علی(ع) را در اسلام و ایمان بیان می‌فرمودند، به حدیث مزبور اشاره شد و شش نفر از عالمان اهل سنت آن را گزارش کرده‌اند.

6- در ضمن فرمایش پیامبر(ص) که درباره حضرت‌ علی(ع) فرمودند، گوشت او از گوشت من و خون او از خون من است بگفته چهار نفر از عالمان سنی حدیث مزبور نیز بیان شده.

7- در ضمن فرمایش پیامبر(ص) در فضیلت عقیل و جعفر، برادران حضرت‌ علی(ع) نقل شده چنین فرمودند: عقیل، تو را به دو جهت دوست دارم یکی به خاطر خویشاوندی و دیگر بدان جهت که ابوطالب تو را دوست داشت و اما تو ای جعفر بدان جهت که خلقت یا خوی تو شبیه من است، و اما تو یا علی نسبت با من همان منزلت و موقعیت هارون است برای موسی ولی من دیگر پیامبری وجود ندارد.

۸. در روز هجدهم ذی‌حجّه در جریان غدیر خم، ابن خلکان می‌گوید در آن روز وقتی حضرت ‌پیامبر(ص) از مکه مراجعت می‌فرمود در سفر حجة الوداع و به محل غدیر خم رسید و علی بن ابیطالب(ع) را برادر خود قرار داد فرمود:
جایگاه علی در نزد من همچون جایگاه هارون است نزد موسی و سپس دعا فرمود: اللَّهمَّ والِ مَن وَالاهُ...

9- سیّد علی همدانی که از اساتید برخی از دانشمندان اهل سنت است در کتاب (مودّة القربی) حدیثی را به این صورت از امام صادق(ع) نقل می‌کند.
 عَن الصَّادِق(ع) عَن آبائه(ع) ، قَالَ النَّبِی(ص) لِعَلی فِی عشرَةِ مَواضِع، اَنتَ مِنّی بِمَنزِلَةِ هَارُونَ مِن مُوسَی.
امام صادق(ع) از پدرانشان نقل کردند که حضرت ‌پیامبر(ص) در ده مورد به علی فرمودند:
مقام و موقعیت تو در نزد من همان منزلت هارون است برای موسی.

 

[1] سیره ابن هشام، ج 2 ، ص 519.

[2] نفحات الازهار، ج 17 ، ص 152.

[3] نویسنده کتاب نفحات الازهار، نام بسیاری از بزرگان اهل سنت را که نوشته های صحیح بخاری و صحیح مسلم را صددرصد درست و صحیح می دانند ذکر کرد. ج 17 ، ص 176.

[4] همان ، ص 159.